De onzekere oorsprong van het Kerstfeest

Al sinds eeuwen wordt op 25 december de geboorte van Jezus gevierd. En toch was dat in het begin van het christendom niet zo. Hoe is het Kerstfeest dan op de kerkelijke kalender gekomen? Riemer Roukema, predikant van de Waalse gemeente in Zwolle, schrijft erover.

Het is gemakkelijker die vraag te stellen dan hem te beantwoorden! Veel is en blijft onzeker. Wel staat het vast dat in de vierde eeuw van onze jaartelling het Kerstfeest is ingevoerd. Maar hoe is dat begonnen?

Allerlei data

De evangeliën vertellen niets over de dag waarop of het jaargetijde waarin Jezus is geboren. Aan het einde van de tweede eeuw circuleerden daarvoor wel allerlei data. Genoemd worden 6 of 8 januari, 25 of 28 maart, 19 of 20 april, 20 mei en 28 augustus. Op 6 januari zijn de oosterse kerken later Jezus’ doop gaan vieren, maar ook wel zijn geboorte. Die dag wordt daar nog steeds uitbundig gevierd.

Een andere datum die is komen bovendrijven is 25 december. Hoe heeft men daartoe besloten? Hiervoor zijn twee
veronderstellingen geopperd. De eerste knoopt aan bij de Paasdatum die de kerk aanvankelijk aanhield, 25 maart.
Die dag komt overeen met 14 Nisan, waarop het joodse Pascha ofwel Pèsach wordt gevierd. De 25ste maart gold
bovendien als het begin van de lente. Volgens een onbewezen theorie stierven belangrijke personen op hun geboortedag. Maar Jezus zou hierop een uitzondering zijn. Hij zou zijn gestorven op de dag waarop hij bij Maria was verwekt door de Heilige Geest. Haar zwangerschap duurde negen maanden. Tellen we door, dan viel Jezus’ geboorte op 25 december.

Meer zon

Waarom was het aantrekkelijk om Jezus’ geboorte op 25 december te stellen? Die dag gold als het begin van de winter. Daarna beginnen de dagen weer langer te worden. De zon krijgt dan dus weer meer kracht. De oudtestamentische profeet Maleachi sprak (in hoofdstuk 3, vers 20) over de ‘zon van de gerechtigheid’ die stralend
zou opgaan. Christenen lazen hierin een profetie van de komst van Jezus. Hij zou immers zijn licht over de wereld laten schijnen (zie Matteüs 4:16; Johannes 1:9 en 8:12; Lied 967). De oude priester Zacharias zei over de komende Verlosser ook zo iets: ‘Dankzij de liefdevolle barmhartigheid van onze God zal het stralende licht uit de hemel zich over ons ontfermen’ (Lucas 1:78). In die lijn sprak de oude Simeon over ‘een licht dat geopenbaard wordt aan de heidenen’ (Lucas 2:32). Zo werd Jezus geassocieerd met de zon. Dat vanaf 25 december de zon weer in kracht toenam, was een mooi symbool voor Jezus’ komst.

Mithras

Nu komt de tweede veronderstelling over de oorsprong van Jezus’ geboortefeest. Dat vanaf 25 december de dagen
weer gaan lengen, gold natuurlijk voor alle mensen. Voor veel niet-christelijke volken was de zon een godheid. Uit
het oosten namen Romeinse soldaten de verering van Mithras over, een god van het licht en de waarheid. Hij
heette ook wel ‘de onoverwonnen Zon’. Zijn geboorte werd gevierd op 25 december! Niet vreemd, want dat
was de dag waarna de zon weer in kracht toenam.

Vermoedelijk begon de kerk in Rome in de jaren 330 Jezus’ geboorte op 25 december te vieren. Maar hoe dat in
zijn werk is gegaan, is in nevelen gehuld. Wilde de kerk in Rome een alternatief bieden voor het Mithras-feest? Of
voor een ander zonnefeest op midwinterdag? Zekerheid is hierover niet te krijgen. Maar het ligt voor de hand dat
er een verband is tussen de zonnefeesten op die dag en het Kerstfeest. De christenen lazen immers in de Bijbel
dat Christus de zon van gerechtigheid was. En misschien geloofde men dat hij was verwekt op de dag waarop hij
later was gekruisigd, 25 maart. Ook daarmee kwam je immers op 25 december als zijn geboortedag uit.

Verspreiding Romeinse Rijk

Zoals gezegd, dit zijn veronderstellingen. Maar één ding staat vast. In het westelijk deel van het Romeinse rijk
begon vóór 350 de viering van Jezus’ geboorte op 25 december. Daarna verspreidde dit feest zich verder over
het Romeinse Rijk. Vanaf de jaren 380 werd deze feestdag in het Griekstalige oosten van het Romeinse Rijk overge
nomen. Jezus’ geboorte werd daar toen niet meer op 6 januari herdacht, maar op 25 december.

Wij weten niet beter of we vieren dan het Kerstfeest, maar helemaal vanzelfsprekend is dat niet!