Bevrijdingstheologie

Achter de woorden ‘Wek uw kracht’ – thema van het nieuwste nummer van ons magazine Gaandeweg – volgen in lied 200 en ook 597 uit het Liedboek van 2013 de woorden: ‘en kom ons bevrijden’. Naar aanleiding hiervan vroegen we aan Margo Jonker (dominee van de Lutherse Kerk in Zwolle) om stil te staan bij ‘Bevrijdingstheologie’.

“Iedere Christen en iedere gemeenschap is geroepen om instrument van God te zijn voor de bevrijding en de vooruitgang van de armen, zodat zij ten volle kunnen integreren in de maatschappij; dit veronderstelt dat wij volgzaam en oplettend zijn om de kreet van de arme te horen en hem hulp te bieden.”
– Paus Franciscus (Evangelii Gaudium, 2013)

Gereformeerd meisje

In de jaren tachtig en negentig toen ik theologie studeerde in Kampen was de bevrijdingstheologie levendig aanwezig in het curriculum. Het had niet meer het heftige en ontwrichtende van de jaren zestig en zeventig – de tijd dat de bevrijdingstheologie ontstond in Latijns-Amerika. Voor mij, als gereformeerd meisje uit een veilig gezin uit het kleine Drentse dorp Dwingeloo, was het desondanks een aardverschuiving om te lezen dat religie heeft bijgedragen aan onderdrukking van mensen. Als dochter van een vader
die politiek actief was in de ARP (later CDA) en bekend met maatschappelijk gerichte geloofswaarden en normen, was het toch een stap om een theologie te horen die gedacht werd vanuit de positie van armen. Net zoals de zwarte bevrijdingstheologie voor mij nieuw was. Het was actueel ten tijde van mijn theologiestudie, waaraan veel studenten deelnamen uit de zwarte bevolking van Zuid-Afrika, waar toen het apartheidsbewind heerste.

Rechtvaardige wereld

In de jaren zestig had de bevrijdingstheologie vanuit Latijns-Amerika een sterke uitstraling naar het Westen en heeft groepen binnen en buiten de kerk geïnspireerd. Het was gericht op maatschappelijke betrokkenheid. En het gaf voor velen een heel andere kijk op de uitleg van de Bijbel (uitgelegd vanuit het perspectief van de armen) en op de inrichting van de maatschappij (gericht op gelijkwaardigheid). In de katholieke kerk heeft dit ook grote invloed gehad. In het liedrepertoire van Huub Oosterhuis is dit nog steeds hoorbaar: ‘Wek uw kracht en kom ons bevrijden’. Bevrijdingstheologie zet zich in voor een rechtvaardige wereld door middel van het omzetten van geloof in daden. Het perspectief is vanuit de positie van de armen. Bevrijdingstheologie wil dat de kerk radicaal voor de armen kiest en zich verzet tegen kwaadaardige sociale structuren. Een bekende bevrijdingstheoloog is Gustavo Gutiérrez.

Bevrijdingstheologie spiegelt zich aan het boek Exodus, waar een volk van onderdrukking bevrijd wordt – dat het God om vrije mensen te doen is. Of aan Lucas 4, 18. Deze passage kun je wel het programma noemen van de bevrijdingstheologie: ‘… want Hij heeft Mij gezalfd. Om aan armen het goede nieuws te brengen heeft Hij Mij gezonden, om aan gevangenen hun vrijlating bekend te maken en aan blinden het herstel van hun zicht, om onderdrukten hun vrijheid te geven.’

Andere benadering van traditie

Bij bevrijdingstheologie gaat het niet om een theologisch eindproduct. Het gaat om een weg die je volgt met het oog op mensen die bevrijding nodig hebben. In de jaren zestig was die bevrijding gericht op armen. Later ontwikkelde de bevrijdingstheologie met het oog op de zwarte bevolking van Zuid-Afrika of de arbeiders in de industrielanden. Feministische theologie kun je in deze rij noemen. Evenals queertheologie met het oog op de lhbtiq+-gemeenschap. Ds. Wielie Elhorst is daarvan vandaag de dag een woordvoerder.
De bevrijdingstheologie heeft benadrukt dat traditie veelzijdig, dynamisch en nooit af is. Dat je dat erkent als theoloog, en ook als gelovige, geeft ruimte voor nieuwe perspectieven en andere benaderingen van traditie en geloofsgoed. En het leert je langzamerhand om mensen  tot recht te laten komen in wie zij zijn en in wat zij meedragen in hun leven.

Feministische theologie

Een proces waar ik zelf deel van ben is de feministische theologie. Voor mij is het helpend (geweest) om vanuit het perspectief van vrouwen te kijken naar kerk en geloof, naar macht in en buiten de kerk. En ook om te leren zien dat ik zelf onderdeel ben van onmacht én van macht in de kerk, in de maatschappij en in het geloof. Ik heb geleerd hoe bepalend het taalgebruik is in het geloof en hoe belangrijk het is om verschillende perspectieven aan te reiken met woorden.
De feministische theologie heeft mij geleerd hoe waardevol het is voor het geheel van de kerk en de maatschappij om het perspectief van een achtergestelde, onderdrukte, niet gehoorde of uitgevaagde groep of individu te horen en kennen en zien.
En het heeft een nieuwe manier naar God leren kijken en vrouwelijke beelden van God te verkennen. Om zo te leren dat die verkennende manier van kijken en geloven niet stopt, maar doorgaat en wordt aangevuld met nieuwe perspectieven en beelden en gedachten. Verrijkend is dat. Al weet ik heel goed, dat mijn eigen blik beperkt is. En je altijd ook de blik van een ander nodig hebt om goed te kunnen kijken en leven.

Vrij worden

Voor mij is het weer nieuw om Janneke Stegeman, theoloog des Vaderlands in 2016, te lezen met inzichten over wat postkoloniale bevrijdingstheologie is en hoe dat er uit zou moeten zien in de witte Nederlandse context. ‘Bevrijdingstheologie, zoals dat in Latijns-Amerika ontstond, wilde structuren afbreken om ruimte te maken voor gemarginaliseerden’, zegt zij. Janneke Stegeman ziet een omgekeerde taak weggelegd voor bevrijdingstheologie in een witte christelijke context. “Theologen als ik, bezig met bevrijding, leren juist hoeveel ruimte we hebben en al innemen. Deze bevrijdingstheologie gaat over het anders inrichten van die ruimte en over het opgeven van macht en privilege.”

Het gaat over vrij worden van dat wat jou en de ander in de greep houdt. Opdat je als vrij, verantwoordelijk en geliefd mens tot recht komt. Voor elkaar en voor God.